„Pluszek” to bajka, która przypomina, jak ważna jest bliskość i uważność w świecie zdominowanym przez logikę efektywności i pośpiechu. W epoce ponowoczesnej, zdominowanej przez logikę efektywności i pragmatyzmu, akt czytania literatury coraz częściej bywa postrzegany jako nieproduktywne zajęcie, luksusowy relikt minionych form życia intelektualnego.
Ryszard Koziołek w książce Maski czytania podejmuje próbę obrony tego aktu, ukazując lekturę nie jako bierny odbiór treści, lecz jako złożony i dynamiczny proces komunikacyjny, w którym książka i czytelnik tworzą intymną relację. Nie chodzi o zwykły przekaz informacji, lecz o dialog pełen masek, ukrytych znaczeń, przyjemności i namiętności, o spotkanie dwóch wrażliwości, które wzajemnie się przekształcają.
Ta perspektywa współbrzmi z myślą Ryszarda Nycza, który zauważa, że czytanie jest aktem współtworzenia sensu, procesem wpisanym w sieć relacji między tekstem, doświadczeniem i światem. Podobnie pisał Umberto Eco o „czytelniku modelowym”, który uaktualnia potencjał wpisany w tekst i dopiero dzięki temu dzieło staje się komunikatem. W tym świetle obrona lektury, o której pisze Koziołek, jest zarazem obroną ludzkiej zdolności dialogu i uczestnictwa w kulturze znaczeń.
Dlaczego Pluszek?
Z tą myślą, inspirowany refleksjami o rzekomym marnowaniu czasu na lekturze, sięgnąłem po książkę, którą otrzymałem bezpośrednio od autora, Tadeusza Syski, pragnącego opowiedzieć najmłodszym czytelnikom bajkę. To pozycja wyjątkowa, wartościowa literacko, a przy tym mogąca znaleźć zastosowanie w pracy terapeutycznej. Autor przygotował także audiobook, który w wersji dźwiękowej świetnie sprawdzi się przed snem, tworząc pomost między literaturą a sferą emocji dziecka.
Książka została napisana w dwóch pełnoprawnych wersjach językowych, polskiej i angielskiej, a także nagrana w obu językach. Autor nie korzystał z narzędzi tłumaczeniowych, przekład wykonał samodzielnie, opierając się na niemal czterdziestoletnim doświadczeniu jako lektor języka angielskiego. To gest samowystarczalności artystycznej i świadectwo zrozumienia mechanizmów języka i komunikacji. Dwujęzyczna forma otwiera przy tym pole interpretacji. Tłumaczenie nie jest tu prostym odwzorowaniem, lecz przenikaniem sensów między językami. Każdy język wnosi własny rytm, emocję i gest kulturowy. Obie wersje Pluszka można więc czytać jako równoprawne warianty tej samej opowieści.
Książka jako medium relacyjne
W moich wędrówkach po świecie literatury dziecięcej szczególną uwagę zwracam na aspekt komunikacji. Książka jest czymś więcej niż zbiorem zadrukowanych stron, które czasem pełnią jedynie funkcję ozdobną w domowej biblioteczce. To medium, które wprowadza dziecko w świat narracji, a więc w świat myślenia, odczuwania i relacji. Jak pisze Grzegorz Leszczyński w Książce i młodym czytelniku, literatura dla dzieci jest „przestrzenią dialogu, w której spotykają się wyobraźnia autora i doświadczenie odbiorcy”. W tym sensie Pluszek działa jak lustro empatii. Nie tylko opowiada historię, ale tworzy przestrzeń do emocjonalnego uczestnictwa.
Pluszek doskonale wpisuje się w tę tradycję. To nie tylko książka, to przyjaciel młodego czytelnika. Już od pierwszego zdania „Cześć! Jestem Pluszek” autor buduje most bliskości. Zaczyna się rozmowa, a wraz z nią rodzi się więź – podstawowy warunek wszelkiego czytania i rozumienia.
Indie, które są blisko
Akcja Pluszka toczy się w Indiach, choć te Indie wcale nie są tak dalekie, jak mogłoby się wydawać. Dla czytających rodziców może to być ciekawy punkt odniesienia do refleksji nad tym, co dziś nazywamy globalizacją. W gruncie rzeczy nieustannie próbujemy wracać do korzeni, także do korzeni języka. Istnieją więzi głębsze niż geografia – więzi języka, kultury i duchowości. Polski, podobnie jak hindi czy sanskryt, należy do rodziny języków indoeuropejskich. Łączy je wspólny praprzodek, język praindoeuropejski sprzed kilku tysięcy lat. W tych odległych od siebie językach wciąż pobrzmiewają te same słowa: matka – mā, brat – bhāī, trzy – tri, nowy – nava. To echo dawnej wspólnoty, która nie zniknęła, lecz przekształciła się w różnorodność.
Gra z tradycją i przekraczanie granic
Weronika Kostecka, pisząc o współczesnych baśniach, zauważa, że wiele z nich wykorzystuje intertekstualność jako grę z tradycją. Pluszka można czytać właśnie w tym duchu, jako baśń łączącą różne porządki kulturowe i językowe, która zaprasza młodego odbiorcę do przekraczania granic. Odwołania do Indii oraz wspólnego dziedzictwa języka nie są tu tylko tłem fabularnym. Stają się znakiem uniwersalizmu wpisanego w ludzkie opowieści.
Symbolika i żywioły
W samej budowie utworu można odnaleźć symbole, które dla mnie stały się źródłem refleksji, a dla innych mogą być inspiracją do rozmowy. Pluszek i Klara, główna bohaterka, spotykają się w chaosie jarmarcznego tygla bombajskiego targu. Pluszek zostaje wyłowiony, aby stać się najlepszym przyjacielem na zawsze. Jak w każdej dobrej opowieści, dochodzi do rozdzielenia. Nie zdradzam szczegółów, bo przyjemność odkrywania jest częścią tej lektury. Ten motyw zna każdy rodzic: zgubiona w parku maskotka, dramat małego serca, który uruchamia wszystkie emocje dorosłych.
W Pluszku rozłączenie jest prawdziwe i bolesne, zarówno dla misia, jak i dla dziewczynki. Co ważne, to Pluszek staje się narratorem, przewodnikiem po świecie emocji. Z jego perspektywy poznajemy głębię doświadczenia i znaczenie utraty. W tej historii dostrzegam ścieżki symboliczne: ogień jako żywioł miłości i przywiązania, ziemię i powietrze jako sfery doświadczeń oraz wodę, która przynosi oczyszczenie.
Książka, która uczy bliskości
Pluszek jest w moim odczuciu książką o tym, czego czasem brakuje we współczesnej literaturze dziecięcej – o bliskości, poszukiwaniu i cieple. Grzegorz Leszczyński przypomina, że dobra książka dziecięca uczy „rozumienia, współodczuwania i bliskości”. Właśnie te wartości uruchamia bajka Tadeusza Syski. Staje się czymś więcej niż literaturą – narzędziem wspólnego przeżywania.
Perspektywa terapeuty
Na ten wymiar zwraca uwagę dr n. med. Marta Pawełczak-Szatok, psycholog i psychoterapeutka rodzinna, która wykorzystuje w pracy z dziećmi metodę bajkoterapii:
„Dwujęzyczna bajka dziadka Tadka nie tylko rozwija znajomość języka angielskiego, ale także wspiera rodziców w przepracowywaniu trudnych sytuacji oraz kształtowaniu umiejętności psychospołecznych dzieci, które są fundamentem szczęśliwego dzieciństwa. Książka ta ma potencjał, aby wywrzeć trwały, pozytywny wpływ na rozwój emocjonalny i psychologiczny dzieci, szczególnie tych, które potrzebują dodatkowego wsparcia w odnalezieniu swojego głosu”.
Obraz i technologia
Warto wspomnieć o warstwie graficznej, która już przy pierwszym kontakcie robi duże wrażenie. Ilustracje utrzymane są w tonacji bliskiej dzieciom i przywołują ciepło klasycznych obrazków z dzieciństwa. Autor posłużył się jednym z modeli sztucznej inteligencji, co widać przy uważnej lekturze obrazu. Jak sam uzasadnił swój wybór:
„Skorzystałem z AI, dlatego że książka z założenia miała być pod względem estetycznym ładna i wyjątkowa. Chciałem, aby wyróżniała się pięknymi, realistycznymi ilustracjami, ponieważ uważam, że niewiele jest dziś książek ilustrowanych w ten sposób, a z dzieciństwa pamiętam te, które miały właśnie takie obrazki”.
Dzieciom drobne niedoskonałości nie przeszkadzają. Ja sam wykorzystałem je, aby bawić się z młodszym synem w znajdź różnicę.
Osobista rekomendacja
Kiedy moja córka po raz pierwszy zobaczyła okładkę, nie mogła się od niej oderwać. Jej oczy dosłownie promieniały szczęściem. Po przeczytaniu i po wysłuchaniu audiobooka zachwyt tylko się pogłębił. Trudno o lepszą rekomendację.
Jak przypomina Ryszard Nycz, literatura zachowuje funkcję poznawczą i etyczną – jest formą poznania świata i samego siebie. Pluszek potwierdza tę prawdę w postaci czystej i przejrzystej. To nie tylko bajka o przyjaźni. To przypomnienie, że każda dobra opowieść zaczyna się tam, gdzie ktoś postanawia wysłuchać drugiego.
Bibliografia
Bednarska, K. (2020). Dyfuzja tłumaczeniowa w literaturze dla dzieci. Warszawa: Wydawnictwo UW.
Eco, U. (1987). Czytelnik modelowy. Pamiętnik Literacki, 78(2), 287–305.
Kostecka, W. (2014). Baśń postmodernistyczna. Przeobrażenia gatunku. Warszawa: Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich.
Koziołek, R. (2015). Maski czytania. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Leszczyński, G. (2015). Książka i młody czytelnik. Warszawa: Wydawnictwo Stentor.
Nycz, R. (1993). Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze. Kraków: Universitas.
