Pierwsza część cyklu o wpływie książek na rozwój dziecka. Sprawdź, jak lektury kształtują mowę, wyobraźnię i umiejętność opowiadania historii.
Literatura dziecięca, często traktowana jako prosty i zabawny środek przekazu, w rzeczywistości odgrywa kluczową rolę w rozwoju dziecka. Od kształtowania języka i wyobraźni, po rozwój społeczny i emocjonalny – książki dla dzieci stanowią narzędzie wspierające ich wszechstronny rozwój.
Badania podkreślają, że czytanie dzieciom od najmłodszych lat rozwija nie tylko ich umiejętności komunikacyjne, lecz także wpływa na przyszłe sukcesy edukacyjne. W niniejszym artykule przyjrzymy się wielowymiarowym korzyściom literatury dziecięcej oraz jej roli w budowaniu solidnych podstaw rozwojowych.
1. Jak literatura dziecięca wspiera rozwój językowy i poznawczy
1.1. Kształtowanie umiejętności językowych
Badania pokazują, że literatura dziecięca wspiera rozwój języka już od najwcześniejszych lat życia dziecka. Regularne czytanie na głos wpływa nie tylko na rozwój biernego słownictwa, ale także na zdolność do formułowania własnych wypowiedzi i rozumienia struktur językowych. Dzieci, które mają częsty kontakt z książkami, szybciej przyswajają nowe słowa i wyrażenia, co bezpośrednio przekłada się na ich kompetencje komunikacyjne – zarówno ustne, jak i pisemne. Książki dostarczają im wzorców językowych w kontekście, co ułatwia naukę składni, gramatyki i poprawnej wymowy.
Co więcej, bogate i różnorodne treści literatury dziecięcej pomagają w kształtowaniu intuicji językowej – dziecko zaczyna rozpoznawać rytm, intonację i melodię języka, co z kolei wspiera naukę czytania i pisania w kolejnych etapach edukacji. Nie bez znaczenia jest również rola dialogów, powtórzeń i rymowanek, które angażują pamięć słuchową i stymulują rozwój mowy.
Dzieci, którym regularnie czyta się książki, rozwijają zdolności w zakresie słuchania, mówienia, a później także czytania i pisania znacznie szybciej niż rówieśnicy, którym rodzice nie czytali.
— Whitehead, 2009
Właśnie dlatego tak ważne jest, aby literatura dziecięca była obecna w życiu dziecka od pierwszych lat.
Przykłady książek wspierających rozwój językowy dzieci
0–3 lata: Pierwsze słowa i rytm języka
- Pucio uczy się mówić – Marta Galewska-Kustra
Proste ilustracje i powtarzające się dźwięki wspierają naukę pierwszych słów.
- Księga dźwięków – Soledad Bravi
Onomatopeje i dźwiękonaśladownictwo rozwijają słuch fonemowy i wzbogacają słownictwo malucha.
- Rok w lesie – Emilia Dziubak
Książka obrazkowa bez tekstu – zachęca do tworzenia własnych opowieści i opisywania świata.
4–6 lat: Rozbudowa słownictwa i logiczne wypowiedzi
- Basia – Zofia Stanecka i Marianna Oklejak
Historie z życia przedszkolaka wspierają rozwój zdań złożonych i słownictwa codziennego.
- Gruffalo – Julia Donaldson
Rymowana fabuła ułatwia zapamiętywanie struktur językowych i rozwija intonację.
- Mam przyjaciela – Ralf Butschkow (seria wydawnicza)
Przedstawia codzienne sytuacje i zawody, wzbogacając język tematyczny.
7+ lat: Rozwijanie stylu i samodzielnego języka
- Detektyw Pozytywka – Grzegorz Kasdepke
Zagadki i opowiadania ćwiczą logiczne myślenie i słownictwo opisowe.
- Dziennik Cwaniaczka – Jeff Kinney
Narracja pierwszoosobowa wprowadza do nowoczesnych struktur językowych.
- Felix, Net i Nika – Rafał Kosik
Dynamiczna seria łącząca bogaty język z wątkami przygodowymi i naukowymi.
1.2. Rozwijanie wyobraźni i myślenia abstrakcyjnego
Literatura dziecięca obfituje w metafory, symbole i wyobrażeniowe światy, które pobudzają wyobraźnię najmłodszych. Baśnie, takie jak Kopciuszek czy Czerwony Kapturek, pozwalają dzieciom przeżywać przygody, doświadczać emocji i identyfikować się z bohaterami, co sprzyja rozwojowi myślenia abstrakcyjnego. Dzięki kontaktowi z fantastyką i symboliką zawartą w opowieściach, dzieci uczą się interpretować znaczenia ukryte między wierszami, co rozwija ich zdolności do metaforycznego i kreatywnego myślenia. Tego rodzaju historie oswajają również z trudnymi tematami, takimi jak śmierć, lęk, niesprawiedliwość czy samotność – prezentując je w bezpiecznej, alegorycznej formie. W ten sposób literatura nie tylko bawi, ale także pełni funkcję psychologiczną i wychowawczą, oferując młodym czytelnikom narzędzia do rozumienia świata oraz własnych emocji.
Dzięki temu literatura dziecięca pełni funkcję nie tylko edukacyjną, ale i kulturową – kształtuje schematy myślenia i rozwija symboliczne rozumienie świata.
Jak podkreślają Kostecka i Skowera (2017), baśnie są pierwszym „alfabetem kultury”, wprowadzającym dziecko w podstawowe wartości i schematy myślowe. To właśnie za pomocą znanych archetypów – dobrego bohatera, złego przeciwnika, magicznego pomocnika czy nagrody za wytrwałość – dziecko uczy się uniwersalnych zasad, takich jak dobroć, odwaga, sprawiedliwość czy pokonywanie trudności. Baśniowe światy, choć oderwane od codziennej rzeczywistości, budują pomost między światem dziecięcej wyobraźni a realnym życiem, ucząc myślenia przyczynowo-skutkowego i moralnego rozumowania. Literatura dziecięca staje się dla młodego czytelnika instrukcją obsługi otaczającego świata. Moje dzieci wielokrotnie odwoływały się do sytuacji z książek, by opisać zjawisko lub sytuację, której do końca nie rozumiały, w ten sposób literatura dziecięca przekracza ramę okładki.
Przykłady współczesnych książek rozwijających wyobraźnię dziecka
3–5 lat: Pierwsze fantazje i światy równoległe
- Naciśnij mnie – Hervé Tullet
Interaktywna książka, która zachęca dziecko do działania – naciskania, potrząsania, przesuwania stron – rozwija wyobraźnię, poczucie sprawczości i abstrakcyjne myślenie przyczynowo-skutkowe. Zdziwicie się korzystając z tej książki! (celowo napisałem, korzystając) W naszym domu jest to hit do dnia dzisiejszego, mamy wydanie polsko-francuskie, ale jest także polsko-angielskie. Polecam i na pewno napiszę o tej książce w osobnym wpisie.
- Oczy – Iwona Chmielewska
Poetycka książka obrazkowa, w której pary oczu zmieniają się w rozmaite postaci i obiekty. Świetna do stymulacji wyobraźni wizualnej i narracyjnej.
- Co robią uczucia? – Tina Oziewicz
Uosobione emocje (np. Wstyd, Nadzieja) w prostych metaforach – uczą dziecko interpretacji symbolicznej i kreatywnego myślenia.
6–8 lat: Fantastyka i opowieści z przesłaniem
- Historia małej popielicy, która nie mogła zasnąć – Sabine Bohlmann
Nastrojowa opowieść z morałem, osadzona w magicznej scenerii lasu. Rozwija zarówno wyobraźnię przestrzenną, jak i emocjonalną.
- Wielka Panda i Mały Smok – James Norbury
Inspirowana filozofią zen książka o podróży i przyjaźni. Piękne ilustracje i filozoficzne przesłania sprzyjają refleksji i tworzeniu wewnętrznych obrazów świata.
- Księżycolud – Tomi Ungerer
Klasyczna już historia o istocie z Księżyca odwiedzającej Ziemię – pełna humoru, symboliki i nieszablonowego spojrzenia na świat.
9+ lat: Głębsze metafory i świat literackiej wyobraźni
- Opowieści na dobranoc dla młodych buntowniczek – Elena Favilli, Francesca Cavallo
100 prawdziwych historii w baśniowej formie – rozwijają wyobraźnię społeczną, empatię i poczucie sprawczości.
- Baśnie osobliwe – Ransom Riggs
Zbiór niezwykłych opowieści w stylu klasycznych baśni, ale z mrocznym, gotyckim klimatem. Pobudza wyobraźnię, uczy interpretacji symboli i konwencji.
- Tam gdzie żyją dzikie stwory – Maurice Sendak
Choć krótkie, to arcydzieło literatury dziecięcej pełne jest metafor o emocjach, gniewie i potrzebie powrotu do bezpieczeństwa – idealne do pracy nad symbolicznym rozumieniem świata, szczerze polecam.
Książki te, choć często proste w formie, zawierają głębokie warstwy znaczeniowe i symboliczne. Dzięki nim dzieci nie tylko rozwijają wyobraźnię, ale także uczą się rozumienia emocji, abstrakcyjnych pojęć i funkcjonowania w świecie złożonym z więcej niż jednego znaczenia.
1.3. Rozwój umiejętności narracyjnych
Opowiadanie historii to umiejętność kluczowa zarówno w życiu osobistym, jak i edukacyjnym. Dziecko, które potrafi tworzyć logiczne, uporządkowane wypowiedzi, łatwiej wyraża swoje myśli, przeżycia i potrzeby. Umiejętność budowania narracji stanowi fundament nie tylko dla późniejszej nauki pisania, ale również dla kompetencji społecznych, takich jak opowiadanie o wydarzeniach, tłumaczenie swojego punktu widzenia czy najzwyklejsza rozmowa (nie mylić z plotkowaniem!).
Literatura dziecięca, poprzez powtarzalność fabuł i przewidywalne struktury (np. początek–rozwinięcie–zakończenie), uczy dzieci logicznego myślenia, sekwencjonowania zdarzeń oraz organizowania informacji w formie spójnej wypowiedzi. Powtarzające się zwroty i konstrukcje językowe, typowe dla bajek, opowieści i baśni, działają jak szablony narracyjne, które dziecko może intuicyjnie przyswoić i wykorzystywać podczas własnych prób opowiadania – zarówno ustnie, jak i w formie pisemnej. Tak właśnie działa dobrze skonstruowana literatura dziecięca, która uczy opowiadania przez przykład.
Regularne słuchanie i czytanie historii sprzyja także rozwojowi tzw. „świadomości narracyjnej” – dziecko uczy się, że opowieść ma bohatera, konflikt, punkt kulminacyjny i rozwiązanie. Z czasem zaczyna wykorzystywać te elementy w swoich własnych opowieściach. Co więcej, literatura dziecięca wspomaga rozwój języka emocji – bohaterowie doświadczają uczuć, podejmują decyzje i ponoszą konsekwencje, co stanowi punkt wyjścia do refleksji nad ludzkimi motywacjami i relacjami.
Badania pokazują, że dzieci, które mają częsty kontakt z książkami narracyjnymi, szybciej rozwijają tzw. kompetencje narracyjne, czyli umiejętność opowiadania o przeszłości, planowania przyszłości i rozumienia cudzych historii. To z kolei przekłada się na lepsze funkcjonowanie w szkole – szczególnie w zakresie języka polskiego, historii i przedmiotów humanistycznych – a także w codziennym życiu społecznym.
Przykłady książek wspierających rozwój narracyjny dzieci
3–5 lat: Opowieści z prostą strukturą i powtarzalnością
- Turlututu. A kuku, to ja! – Hervé Tullet
Interaktywna książka, która zachęca dziecko do aktywnego uczestnictwa i komentowania – idealna do wspólnego opowiadania i przewidywania kolejnych zdarzeń.
- Mój cień jest różowy – Scott Stuart
Opowieść z jasnym początkiem, konfliktem i zakończeniem – dziecko może łatwo powtórzyć strukturę, a także dodać własne warianty historii.
- Rok w przedszkolu – Przemysław Liput
To książka obrazkowa typu „picturebook bez słów”, z mnóstwem szczegółów i postaci. Zachęca dzieci do tworzenia własnych historii na podstawie tego, co widzą. Rozwija opowiadanie sytuacyjne i sekwencyjne, wspiera mowę spontaniczną i wyobraźnię.
6–8 lat: Tworzenie logicznych ciągów zdarzeń i dialogów
- Niesamowite przygody dziesięciu skarpetek – Justyna Bednarek
Świetny przykład literatury dziecięcej, która uczy logicznej narracji i kreatywnego podejścia do opowieści.
- Tajemniczy ogród – Frances Hodgson Burnett
Klasyczna narracja z przemianą bohaterów – idealna do rozmów o tym, jak rozwija się postać i jakie wydarzenia wpływają na jej decyzje.
- To nie jest książka – Jean Jullien
To kreatywna, zabawna i nietypowa publikacja, która inspiruje dzieci do tworzenia własnych historii. Wymusza narrację przez zabawę formą — raz staje się sklepem, raz teatrem, raz domkiem. Świetnie rozwija narrację sytuacyjną i wyobraźnię przestrzenną.
Klasyczna, rymowana opowieść o podróży przez świat w poszukiwaniu Pacanowa. Narracja epizodyczna, pełna humoru i zwrotów akcji, doskonale wspiera rozwój logicznego myślenia, sekwencjonowania zdarzeń oraz pamięci narracyjnej. Rymy ułatwiają zapamiętywanie, a ilustracje wspierają rozumienie kontekstu. To także świetne wprowadzenie do polskiego dziedzictwa literackiego.
9+ lat: Własna narracja, emocje, tożsamość
- Seria Biuro Detektywistyczne Lassego i Mai – Martin Widmark
Prosta, ale logicznie zbudowana narracja detektywistyczna – dzieci mogą analizować fabułę, przewidywać kolejne kroki i tworzyć własne śledztwa.
- Mały Książę – Antoine de Saint-Exupéry
Narracja metaforyczna i filozoficzna – rozwija nie tylko myślenie symboliczne, ale i umiejętność opowiadania z wielu perspektyw. Mały Książę to nie tylko literatura dziecięca, to klasyka!
- Zeszyt do opowieści – Małgorzata Swędrowska, Katarzyna Bajerowicz
To wyjątkowa książka aktywizująca — dzieci mogą nie tylko czytać i oglądać ilustracje, ale też dopisywać własne historie, dorysowywać zakończenia i tworzyć własne wątki. Świetnie wspiera rozwój narracji i samodzielnego wyrażania siebie.
Tego rodzaju książki nie tylko rozwijają słownictwo, ale przede wszystkim uczą, jak zbudować początek, rozwinięcie i zakończenie. Ułatwiają dziecku zrozumienie struktury opowieści i dają przestrzeń do twórczej ekspresji – zarówno w formie mówionej, jak i pisanej.
Umiejętność budowania opowieści to nie tylko przyjemność z tworzenia – to kompetencja językowa, społeczna i emocjonalna, która będzie towarzyszyć dziecku przez całe życie. Literatura dziecięca, oferując bogactwo struktur, tematów i postaci, daje młodym czytelnikom narzędzia do rozumienia świata i siebie samych.
To tylko jeden z wielu wymiarów, w jakich literatura dziecięca wspiera rozwój dziecka – zarówno poznawczy, jak i społeczny.
W kolejnej części przyjrzymy się temu, jak literatura dziecięca wspiera rozwój emocjonalny i społeczny – jak pomaga dzieciom zrozumieć uczucia, budować empatię oraz wzmacniać relacje z innymi ludźmi.
Bibliografia:
– Whitehead, M. (2009). Developing Language and Literacy with Young Children. London: Paul Chapman Publishing.
– Kostecka, W., & Skowera, M. (2017). W kręgu baśni i fantastyki. Warszawa: SBP.
– Bartosik, M. (2023). Jak rozmawiać z dziećmi o trudnych emocjach. Warszawa: Emocjolandia.
– Parry, R. L., & Taylor, L. (2018). Readers in the Round. Literacy, 52(2), 103–110.
– Kucirkova, N. (2019). Children’s Reading with Digital Books. Stavanger: University of Stavanger.
– Czabanowska-Wróbel, A. (2018). Children’s Literature—Between World and Global Literature. Wielogłos.